Το ρολόι των συναισθημάτων

Μαθαίνω τα συναισθήματά μου μιλώντας και κατασκευάζοντας

Στυλιανή Κωστάκη,  Αικατερίνη Παρασκάκη   
(ΠΕ70 ΔΑΣΚΑΛΩΝ - kostakistela@gmail.com, ΠΕ70 ΔΑΣΚΑΛΩΝ - kparaskaki@gmail.com)
11ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου  

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η εισήγηση αυτή αναφέρεται στο πρόγραμμα που έγινε στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης κατά το σχολικό έτος 2014-2015. Το κείμενο αυτό περιέχει τις δράσεις που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος σχολικών δραστηριοτήτων της Πρωτοβάθμιας Ηρακλείου με τίτλο:“Το ρολόι των συναισθημάτων”, μαθαίνω τα συναισθήματά μου μιλώντας και κατασκευάζοντας. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιήθηκε σε 3 μήνες από 2 μεικτά τμήματα της Α’ τάξης του Δημοτικού με συνολικό αριθμό 32 μαθητών. Αρχικά ασχοληθήκαμε γενικά με το θέμα των συναισθημάτων και από τον δεύτερο μήνα αρχίσαμε να επικεντρωνόμαστε στο  κάθε συναίσθημα ξεχωριστά.
Εξασφαλίστηκε η διαθεματικότητα με εμπλεκόμενα τα εξής πεδία:Γλώσσα, Αισθητική Αγωγή, Μελέτη Περιβάλλοντος, Νέες Τεχνολογίες. Οι δραστηριότητες που ενσωματώθηκαν στο πρόγραμμα είχαν περισσότερο παιγνιώδη χαρακτήρα.

11o Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου from Stela Kostaki



ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Συνεργασία, μαθαίνω να λέω αυτό που νιώθω, παλέτα συναισθημάτων, εκφράσεις προσώπων, μαθαίνω να ακούω και να βοηθάω, αποδοχή, διαφορετικότητα, συναισθηματική νοημοσύνη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μέσα στο περίπλοκο και ταυτόχρονα  γρήγορα μεταβαλλόμενο κοινωνικά περιβάλλον που βιώνουμε, το σχολείο έχει ως σκοπό να διαμορφώσει όχι μόνο υπεύθυνους και ενεργούς πολίτες, αλλά και ευτυχισμένους ανθρώπους που θα χαίρονται τη ζωή τους και θα αντιμετωπίζουν με αισιοδοξία κάθε τους πρόβλημα.
Έτσι μέσα από το πρόγραμμα Αγωγής Υγείας, που εφαρμόζουμε στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης, αποφασίσαμε να εντάξουμε ένα  πρόγραμμα με τίτλο “ Το ρολόι των  συναισθημάτων”, μαθαίνω τα συναισθήματά μου μιλώντας και κατασκευάζοντας.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

ως προς το γνωστικό αντικείμενο
  • να μάθουν να αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους
  • να αναγνωρίζουν τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα
  • να αναπτύξουν δεξιότητες ώστε να εκφράζονται και να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους
  • να κατανοήσουν ότι η συμπεριφορά τους μπορεί να επηρεάσει τα συναισθήματα των υπόλοιπων παιδιών
ως προς τη μαθησιακή διαδικασία
  • να αναπτύξουν δεξιότητες επικοινωνίας και συνεργασίας
  • να μάθουν να επιλύουν τα προβλήματα που τους προκύπτουν
  • να αναπτύξουν την κριτική σκέψη

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΡΑΣΗΣ

Η αφόρμηση για την εκκίνηση του συγκεκριμένου προγράμματος ήταν ένας καυγάς που έγινε ανάμεσα σε 2μαθητές διαφορετικής καταγωγής της Α’ τάξης. Τότε ήταν που συνειδητοποιήσαμε με τη δασκάλα του άλλου τμήματος της Α’ τάξης ότι υπάρχουν παιδιά που έχουν πολύ θυμό χωρίς να ξέρουν πώς να τον διαχειριστούν, που τα μπλοκάρει και τα κάνει να συμπεριφέρονται άσχημα.         Εκτός από τα συναισθήματα θυμού διαπιστώσαμε και συναισθήματα έντονης λύπης από μαθήτρια χωρίς να λέει αρχικά τίποτα για το λόγο που της την προκαλούσε, αλλά ήταν υποτονική μελαγχολική και με έντονη αγωνία για κάτι. Ανακαλύψαμε λοιπόν ότι υπάρχουν πολλά συναισθήματα που τα παιδιά δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν  και να εκφράσουν. Ήταν λοιπόν απαραίτητο να τα βοηθήσουμε.
1ος μήνας
Παρακάτω αναφέρονται οι δραστηριότητες που έγιναν τον πρώτο μήνα του προγράμματος με σκοπό την ομαλή ενσωμάτωση των παιδιών στο πρόγραμμα. Δόθηκε περισσότερο έμφαση στο να μάθουν αρχικά το βασικό λεξιλόγιο και στη συνέχεια να τα αναγνωρίζουν σε διάφορες καταστάσεις.
Δραστηριότητες με θέμα: Μαθαίνω τα συναισθήματα
Δόθηκε στα παιδιά ένα πακέτο με διάφορα φύλλα εργασίας. Με αυτά θα ασχολούμασταν όλο το διάστημα που θα γινόταν το πρόγραμμα, οπότε ζητήσαμε από τα παιδιά να τα κρατάνε συνεχώς μαζί τους.
Σαν πρώτη δραστηριότητα ζητήσαμε από τα παιδιά να μας ζωγραφίσουν τον εαυτό τους και το πως νιώθουν εκείνη τη χρονική στιγμή. Στη συνέχεια παρουσιάσαμε σε όλα τα παιδιά τις ζωγραφιές και προσπάθησαν να εντοπίσουν τι νιώθουν. Παρατηρήσαμε λοιπόν πως  οι περισσότεροι μαθητές χρησιμοποιούσαν μόνο τις λέξεις ΧΑΡΑ και ΛΥΠΗ. Τότε ήταν και η στιγμή που διαβάσαμε το παραμύθι “ Η παλέτα των συναισθημάτων”. Εκεί  τα παιδιά συνειδητοποίησαν πως τα συναισθήματα δεν είναι μόνο 2 άλλα πάρα πολλά και αρχίσαμε να τα καταγράφουμε σε χαρτί του μέτρου. Στη συνέχεια, φτιάχνουμε τη δική μας παλέτα, όπου σε κάθε συναίσθημα δίνουμε το δικό της χρώμα. (π.χ. κόκκινο για την αγάπη, μαύρο για το θυμό…)
Δραστηριότητα με θέμα: Τι νιώθω σήμερα;
Ζητήσαμε από τα παιδιά να φτιάξουν διάφορες φατσούλες για τα βασικά συναισθήματα (χαρά, λύπη, έκπληξη, θυμός). Αμέσως μετά δείχναμε στα παιδιά μια δραστηριότητα όπου θα γινόταν κάθε μέρα με το μπαίνουμε στην τάξη για μάθημα. Τους δείξαμε  τέσσερις φατσούλες σε μεγάλο μέγεθος.  Τις κολλήσαμε στον τοίχο της τάξης. Έπειτα μοιράσαμε στα παιδιά καρτέλες με τα ονόματα τους και τους  ζητήσαμε  να πάνε να κολλήσουν το όνομα τους κάτω από την φατσούλα που δείχνει τι νιώθουν εκείνη τη στιγμή. Αργότερα θα τους ζητάμε να μας εξηγήσουν και το λόγο για τον οποίο αισθάνονται έτσι.
Το αλφάβητο των συναισθημάτων
Παίρνουμε το χαρτί του μέτρου όπου γράφουμε την αλφαβήτα. Στη συνέχεια ζητάμε από τα παιδιά για κάθε γράμμα να μας λένε και ένα συναίσθημα που να ξεκινάει με αυτό το γράμμα. (π.χ. άλφα= ανήσυχος, βήτα=βαρετός…)
Θετικά και αρνητικά συναισθήματα
Αφού πλέον τα παιδιά έχουν μάθει  αρκετά από τα συναισθήματα, τους ζητάμε να τα ταξινομήσουν σε δύο κατηγορίες. Θετικά (ευχάριστα) και αρνητικά (δυσάρεστα) συναισθήματα.  Τα καταγράφουμε και φτιάχνουμε ένα πίνακα αναφοράς όπου θα αποτυπώνονται οι 2 διαφορετικές κατηγορίες. Σαν συνέχεια αυτής της δραστηριότητας, κατασκευάζουμε χαρταετούς που απομακρύνουν τα αρνητικά συναισθήματα και τα κολλάμε στην αίθουσα της τάξης μας.
Ρολόι των συναισθημάτων
Στην τάξη μας εντάξαμε από πολύ νωρίς τα “Συναισθήματα” στο καθημερινό μας πρόγραμμα. Έτσι κάθε πρωί εκτός από τις ρουτίνες του παρουσιολογίου, ρυθμίζουμε και το “Ρολόι των συναισθημάτων” μας. Κάθε παιδί πηγαίνει στο ρολόι του και τοποθετεί το δείκτη του ρολογιού στην εικόνα που αντιπροσωπεύει το συναίσθημα που νιώθει. Στη συνέχεια πηγαίνει και στον πίνακα με τις 4 φατσούλες και τοποθετεί και  το όνομα του. Στο τέλος, αναφέρει τους λόγους για τους οποίους το επέλεξε.
2ος και 3ος μήνας
Εφόσον τα παιδιά είναι ικανά να αναγνωρίζουν τι νιώθουν κάθε φορά και να το δηλώνουν με το ρολόι των συναισθημάτων αλλά και τοποθετώντας το όνομα τους κάτω από την φατσούλα με το ανάλογο συναίσθημα,προχωρήσαμε στο επόμενο στάδιο που είναι η συζήτηση και η ανάλυση των λόγων που δημιουργούν το συγκεκριμένο συναίσθημα στο κάθε παιδί. Το πρώτο στάδιο που γίνεται  μέσα στην τάξη είναι η αναγνώριση του τι νιώθει εκείνη τη στιγμή και η δήλωση του στα υπόλοιπα παιδιά χωρίς ντροπή. Αυτό  οδηγεί στην ανάπτυξη της εμπιστοσύνης των παιδιών αλλά και στο σεβασμό που δείχνουν τα υπόλοιπα παιδιά στο πως νιώθει ο συμμαθητής. Επόμενο στάδιο είναι η συζήτηση και οι λόγοι που οδηγούν το παιδί στο γιατί νιώθει έτσι. Όλο αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την κατανόηση και αποδοχή, όλων των ειδών των συναισθημάτων που μπορεί να έχει ο συμμαθητής τους εκείνη την ώρα, είτε θετικά είτε αρνητικά. Επίσης, έχεις σαν αποτέλεσμα  την επίλυση συγκρούσεων μεταξύ τους, την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των παιδιών, της αίσθησης του δικαίου και της ανάπτυξης της αποδοχής του άλλου, όπως ακριβώς είναι ακόμα κι αν είναι λίγο “διαφορετικός”.
Επίλυση συγκρούσεων
Όπως αναφέρθηκε μεγάλη σημασία δόθηκε στο να μάθουν οι μαθητές να επιλύουν μόνοι τους τα διάφορα προβλήματα που τους προκύπτουν στην καθημερινότητα. Παρακάτω παρατίθενται οι δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν γι’ αυτό το σκοπό.
  1. Μέσα στην τάξη διαμορφώνεται ένας ειδικά χώρος για την επίλυση συγκρούσεων. Στο χώρο αυτό τοποθετούνται δύο καρέκλες. Η μία με ένα αυτί και η άλλη με ένα στόμα ζωγραφισμένο πάνω τους. Όταν δύο παιδιά μαλώνουν, αντί να παραπονεθούν, παίρνουν την πρωτοβουλία και κάθονται στις δύο καρέκλες, το ένα απέναντι από το άλλο. Το παιδί που κάθεται στην καρέκλα-στόμα αφού εκφράσει το παράπονό του, αλλάζει θέση και κάθεται σε αυτήν με το αυτί, ακούγοντας το άλλο παιδί που θα εξηγήσει με τη σειρά του τι έγινε και γιατί έγινε.
  2. Επίσης στα φύλλα εργασίας υπάρχουν έτοιμα “προβλήματα” που συναντάμε συχνά στα σχολεία. Χωρίς να αναφέρονται ονόματα οικεία στα παιδιά, ζητάμε να τα διαβάσουν και να δώσουν μία δική τους λύση στο κάθε πρόβλημα ξεχωριστά. Για παράδειγμα: Ο Φοίβος κάθε διάλειμμα ενοχλεί τον Αχιλλέα και δεν το αφήνει να φάει. Τους ζητάμε να δώσουν πιθανές λύσεις στο πρόβλημα αυτό και μετά το συζητάμε όλοι μαζί.
Θεατρικό παιχνίδι
  1. Ζητάμε από τα παιδιά να μας δείξουν τι κάνουν όταν είναι πραγματικά χαρούμενα. Χρησιμοποιούν το μαξιλάρι τους ώστε να τα βοηθήσει να εκφράσουν καλύτερα αυτό που νιώθουν. Τα παιδιά εκφράζουν τα συναισθήματά τους, το ένα μετά το άλλο, ενώ ο εκπαιδευτικός κάνει βήματα προς τα πίσω, ώσπου στο τέλος στέκεται στην άκρη, ενώ κάθε παιδί υποδύεται ένα ρόλο διαφορετικό ανάλογα με τα συναισθήματα που το διακατέχουν. Τέλος, όλα τα παιδιά κάθονται πάνω στα μαξιλάρια τους και τους ζητάμε να εκφράσουν ένα ακόμη συναίσθημα το οποίο καλούνται να μαντέψουν τα υπόλοιπα παιδιά.
  2. Δίνουμε στα παιδιά τον τροχό των συναισθημάτων.  Μέσα σε αυτόν είναι γραμμένα διάφορες λέξεις (φόβος, ευτυχία…). Ζητάμε από τα παιδιά  να διαλέξουν δύο χρώματα και να χρωματίσουν τα ευχάριστα συναισθήματα με το ένα χρώμα και με το άλλο τα δυσάρεστα. Κατόπιν τους ζητάμε να διαλέξουν ένα συναίσθημα όπου προσπαθούν να το παρουσιάσουν στους συμμαθητές τους χωρίς να μιλάνε. Τα υπόλοιπα παιδιά προσπαθούν να ανακαλύψουν πιο συναίσθημα παρουσιάζεται.

Μουσικοκινητική
  1. Ακούμε τέσσερα μουσικά κομμάτια και μετά από κάθε κομμάτι ζωγραφίζουν το συναίσθημα που τους προκάλεσε. Τα μουσικά κομμάτια είναι τα εξής:
    • Ψυχή βαθιά, Αγγελάκας (ακούστε το εδώ)
    • Τίγρη, Ψαραντώνης (ακούστε το εδώ)
    • Trois Couleurs (Bleu), Preisner (ακούστε το εδώ)
    • Barcarole, Offenbach (ακούστε το εδώ)
  2. Ακούμε διάφορα τραγούδια και τα παιδιά κινούνται στο χώρο. Μόλις κλείσει η μουσική φωνάζουν ένα συναίσθημα και αμέσως παριστάνουν ένα άγαλμα που απεικονίζει  το συναίσθημα αυτό. Σε αυτό το σημείο προσέχουμε και τονίζουμε να συμμετέχει όλο το σώμα και όχι μόνο το πρόσωπο.

H παραμυθοχώρα
Διαβάστηκαν διάφορα παραμύθια, όπου το καθένα μιλούσε για ένα διαφορετικό συναίσθημα. Τα παραμύθια ήταν τα εξής:
  • Ο μικρός Κάστορας και η Ηχώ (φιλία)
Όταν τελείωσε η ανάγνωση  του παραμυθιού  φτιάξαμε με τα παιδιά σε χαρτί μέτρου 2 πίνακες. Στον ένα πίνακα γράψαμε τα πράγματα που κάνουμε με τους φίλους μας και στον άλλο τα πράγματα που δεν κάνουμε με τους φίλους μας. Με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά παρατήρησαν πως με τους φίλους τους κάνουν μόνο καλά πράγματα όπως παίζουν, γελάνε κάνουν βόλτες ενώ δεν κάνουν άσχημα πράγματα όπως για παράδειγμα παίζουν μπουνιές, μιλάνε άσχημα.
  • Θυμός-Υπομονή
Αμέσως μετά την ανάγνωση καταγράψαμε σε ένα χαρτί μέτρου τους λόγους για τους οποίους θυμώνουμε. Έπειτα προσπαθήσαμε να βρούμε τι πρέπει να κάνουμε για να μην θυμώνουμε. Σε αυτό το σημείο τα παιδιά δυσκολεύτηκαν να απαντήσουν οπότε τους δημιουργήσαμε μία φανταστική ιστορία όπου θα τα έκανε να θυμώσουν πάρα πολύ. Στη συνέχεια τα βάλαμε να ξαπλώσουν στο πάτωμα, να κλείσουν τα μάτια τους και να σκεφτούν κάτι το οποίο αντιμετωπίζει το θυμό του. Μετά από λίγο και αφού είχαν ηρεμήσει συζητήσαμε και καταλήξαμε ότι για οποιονδήποτε λόγο και αν θυμώσουμε πάντα υπάρχει κάτι που μας ηρεμεί και πρέπει αυτό να ψάχνουμε να βρούμε.
Στη συνέχεια παρακολουθήσαμε  διάφορα παραμύθια από το διαδίκτυο.

Διαφορετικότητα
Μέσα στα πλαίσια των συναισθημάτων θελήσαμε να ενσωματώσουμε και τη διαφορετικότητα καθώς σχετίζεται άμεσα με το πως νιώθουμε για κάποιον, όταν βλέπουμε ότι είναι λίγο διαφορετικός από εμάς. Μπορεί να διαφέρει στο χρώμα, στη σωματική διάπλαση καθώς και στη διαφορετική συμπεριφορά. Εμείς ως εκπαιδευτικοί οφείλουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να κατανοήσουν όλους τους τρόπους με τους οποίους διαφέρουν, ξεχωρίζουν αλλά και μοιάζουν ως άνθρωποι. Θα πρέπει να ενισχύσουμε τους μαθητές προκειμένου να συνειδητοποιήσουν και να βιώσουν ότι αυτή η διαφορετικότητα βοηθάει μια κοινότητα (τάξη, σχολείο, γειτονιά) ώστε να αναπτυχθεί καλύτερα. Προς αυτό το στόχο μας βοήθησαν  τα παραμύθια που διαβάστηκαν μέσα στην τάξη και ακολούθησαν κάποιες δραστηριότητες. Τα παραμύθια ήταν τα εξής:
  • “Έλμερ ο παρδαλός ελέφαντας” (δείτε το βίντεο εδώ).
  • “Ο Τριγωνοψαρούλης”. ΄Στο τέλος ακούσαμε και μάθαμε τα τραγούδια του Τριγωνοψαρούλη (ακούστε τα εδώ).
  • Παρακολουθήσαμε τον “Τρυφεράκανθο”  (βίντεο) και
  • “Το χαρούμενο λιβάδι” (βίντεο)

Αφού ασχοληθήκαμε αρκετές ώρες με τα παραμύθια για τη  διαφορετικότητα στη συνέχεια ήρθε η σειρά των δραστηριοτήτων.
  1. Ζωγραφίσαμε τον δικό μας Έλμερ από τα φύλλα εργασίας.
  2. Δραστηριότητα “Σε τί μοιάζουμε και σε τί διαφέρουμε”:  Τοποθετήθηκαν στο πάτωμα της τάξης  φουσκωμένα μπαλόνια διαφορετικού χρώματος. Ζητήσαμε από τους μαθητές να κλείσουν τα μάτια τους και να κινηθούν αργά μέσα στο χώρο. Έπειτα τους είπαμε να τα ανοίξουν και να πιάσουν το πρώτο μπαλόνι που βρήκαν μπροστά τους. Εν συνεχεία τους ζητήσαμε να βρουν έναν μαθητή που έχει ακριβώς το ίδιο χρώμα με το δικό τους μπαλόνι και να γίνουν ζευγαράκι. Αφού έγιναν ζευγαράκια, κάθισαν κάτω κοιτάζοντας ο ένας τον άλλο και τους ζητήθηκε να σημειώσουν σε ένα τετράδιο τρία χαρακτηριστικά στα οποία διαφέρουν και τρία χαρακτηριστικά στα οποία μοιάζουν με το ταίρι τους. Εφόσον τελείωσαν τους είπαμε να κυκλώσουν τις ομοιότητες και τις διαφορές που έγραψαν και οι δύο και στη συνέχεια γράψαμε στον πίνακα τις πιο συχνές από αυτές. Με αυτόν τον τρόπο συνειδητοποιήσαμε ότι δεν είμαστε όλοι ίδιοι.
  3. Δραστηριότητα “Ούτε καλύτερος ούτε χειρότερος, απλά διαφορετικός”: Τοποθετήσαμε τα παιδιά σε κύκλο. Μοιράσαμε κάρτες στα παιδιά με ερωτήσεις. Κάθε φορά δίναμε μόνο μία ερώτηση.  Άρχισαν να κάνουν την ερώτηση που έγραφε η κάρτα στον διπλανό τους      (οι ερωτήσεις ήταν οι εξής: “Τι βαριέσαι να κάνεις το πρωί που ξυπνάς;”, “Ποιό φαγητό σου αρέσει;”, “Τί θέλεις να γίνεις όταν μεγαλώσεις;”, “Παίζεις κάποιο μουσικό όργανο;”  “Σου αρέσουν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια;”, “Ποιο είναι το τελευταίο πράγμα που κάνεις πριν κοιμηθείς;”) και περίμεναν να πάρουν μία απάντηση. Στη συνέχεια η ίδια ερώτηση γινόταν στο επόμενο παιδί μέχρι να απαντήσουν όλοι οι μαθητές. Μόλις τελείωσαν όλες οι κάρτες  ήρθε η ώρα για συζήτηση. Σε αυτό το σημείο γίνονταν ερωτήσεις από εμάς στα παιδιά με σκοπό να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι “Κανείς δεν είναι καλύτερος, ούτε χειρότερος απλά διαφορετικός”. Αυτό έγινε εύκολα γιατί τα παιδιά παρατήρησαν πως δόθηκαν διαφορετικές απαντήσεις και μάλιστα οι απαντήσεις που έδιναν δεν έβλαπταν κανέναν.
  4. Δραστηριότητα “ Ζωγραφίζω το χέρι μου” : Χωρίζουμε τα παιδιά σε ομάδες των έξι ατόμων. Δίνουμε σε κάθε παιδί μία χρωματιστή κόλλα όπου του ζητάμε να κάνει το περίγραμμα του χεριού του, να το κόψει και να γράψει στο κέντρο το όνομα του. Στη συνέχεια μοιράζεται το περίγραμμα του κάθε παιδιού στην ομάδα του και του παρακινούμε να γράψουν ένα θετικό χαρακτηριστικό για τον κάτοχο του χεριού. Η δραστηριότητα τελειώνει, όταν σε κάθε παιδί επιστραφεί το περίγραμμα του. Έπειτα διαβάζουμε στην ολομέλεια της τάξης όλα τα περιγράμματα. Τέλος σχηματίζεται ένα λουλούδι με τα περιγράμματα των χεριών όπου στολίζεται στην τάξη.


ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
Προκειμένου να αξιολογήσουμε τις γνώσεις των παιδιών, δημιουργήθηκε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι με ερωτήσεις γνώσεων, το παιχνίδι της παντομίμα, αλλά και χρήση πλαστελίνης. Τα παιδιά έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σ’ αυτό το παιχνίδι.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ηλιόπουλος Βαγγέλης (1997). Ο Τριγωνοψαρούλης. Πατάκη, Αθήνα
MacDonald Amy (1990). Ο μικρός Κάστορας και η ηχώ. Ρώσση Ε, Αθήνα
Μονρεάλ Βιολέτα (2007). Θυμός-Υπομονή. Φλούδας
Μονρεάλ Βιολέτα (2007). Δειλία-Αυτοπεποίθηση. Φλούδας
Μουλακάκη Έρα (2004). Η παλέτα των συναισθημάτων. Κέδρος
Τριλίβα Σ., Αναγνωστοπούλου Τ. & Χατζηνικολάου Σ.(2008). Ούτε καλύτερος, ούτε  χειρότερος….απλά διαφορετικός. Gutenberg, Αθήνα.

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ